Przedstawiamy archiwum jednego z mniej znanych rozdziałów polskiej historii okresu II Wojny światowej - Samodzielnej Ekspozytury Wywiadowczej „Estezet” Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza. Powstanie ekspozytury o nazwie "Estezet" w Nowym Jorku uzgodnione zostało w sierpniu 1941 r. kiedy to podpisana została również wstępna umowa na temat współpracy wywiadowczej pomiędzy służbami polskimi i amerykańskimi. Placówka działała pod przykrywką w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku.
Losy tej kolekcji archiwalnej są bardzo tajemnicze. Akta placówki "Estezet" zostały zabezpieczone przez jej pracownika majora Mariana Chodackiego. W 1945 roku, po cofnięciu uznania Rządowi RP na emigracji mjr. Chodacki przekazał kolekcję siostrom zakonnym ze zgromadzenia The Holy Family of Nazareth w Filadelfii. Mjr. Chodacki był znaną postacią w świecie Polonii nowojorskiej, a w latach 1949 - 51 był dyrektorem Instytutu Piłsudskiego. Prawdopodobnie wtedy postanowił, że uratowane przez niego archiwalia powinny kiedyś stać się własnością Instytutu. 16 grudnia 1949 napisał "W wypadku mej śmierci przekazuję Instytutowi J. Piłsudskiego w New Yorku akta i dokumenty znajdujące się pod moją opieką, częściowo jako depozyty, częściowo uratowane w marcu 1945 roku w przewidywaniu rozwoju wypadków".
Major Chodacki obmyślił skomplikowany system wydobycia archiwaliów od sióstr zakonnych. Potrzebne było hasło słowne, adres i poświadczenie odbioru. Te elementy zostały przekazane na osobnych kartkach różnym osobom, które w wypadku śmierci Chodackiego miały je przekazać władzom Instytutu. Wszystkie archiwalia trafiły do Instytutu w 1959, wiele lat przed śmiercią Chodackiego, która nastąpiła 26 czerwca 1975 roku. Wtedy właśnie okazało się, że wola Chodackiego została spełniona wcześniej co poświadczyła siostra Mary Rose, Przeorysza The Holy Family of Nazareth.
Samodzielna Ekspozytura Wywiadowcza “Estezet” swoim zasięgiem obejmowała: Stany Zjednoczone, Kanadę, Brazylię, Argentynę, Chile, Paragwaj, Urugwaj, a także Peru oraz Boliwię, i posiadała placówki w innych miastach Sanów Zjednoczonych jak również w wymienionych krajach. Głównymi zadaniami placówki były: obserwacja sytuacji wojskowej i politycznej krajów obu Ameryk, stanu i rozwoju Polonii, agitacji i penetracji komunizmu ze specjalnym uwzględnieniem jego stosunku do Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz spraw polskich, a także stanu, rozwoju i postawy towarzystw ukraińskich oraz analiza prasy mniejszościowej (polskiej, niemieckiej, ukraińskiej, czeskiej, słowackiej, litewskiej i żydowskiej).
Najciekawszą jej część stanowią materiały organizacyjne, które przedstawiają organizację sieci placówek wywiadowczych na świecie ze szczególnym uwzględnieniem Ameryki Północnej i Południowej, i tę część udostępniamy dziś online. Dużą część kolekcji stanowią materiały współpracy z amerykańskim FBI oraz Foregin Economic Administration oraz z Anglikami. Dla badacza interesujące mogą być także materiały będące dziennikiem działań i obserwacji amerykańskiej rzeczywistości przez nowojorską placówkę w latach 1944-1945. Dalsze części kolekcji będą udostępniane online w miarę możliwości. Całe archiwum jest dostępne dla badaczy na miejscu w Instytucie.
Archiwum zostało zdigitalizowane dzięki pomocy Instytutu Pamięci Narodowej, którego archiwiści pracowali w Instytucie Piłsudskiego oraz w IPN. Kolekcja została zeskanowana w Nowym Jorku a opracowywana jest w Warszawie. Jesteśmy szczególnie wdzięczni Andrzejowi Pieczunce z IPN za pomoc w organizacji pracy i nadzór nad jej wykonywaniem.
Zapraszamy do odwiedzenia! Prosimy również wszystkich korzystających o wypełnianie Ankiety użytkownika. Dane z ankiety pozwolą nam na lepsze spełnianie oczekiwań naszych gości Internetowych.
{plusone}
